موقعیت جغرافیایی استان خراسان جنوبی

در مجلس شورای اسلامی مصوب گردید که استان خراسان بزرگ به سه استان تقسیم گردد و در تقسیمات کشوری سال 1383، این استان به سه استان خراسان شمالی، خراسان رضوی و خراسان جنوبی تقسیم شد و با ملحق شدن شهرستانهایی نظیر طبس و فردوس تا سال 1391 گسترش یافت. مرکز خراسان جنوبی بیرجند است و سومین استان بزرگ ایران محسوب می شود. این استان از شرق با افغانستان 330 کیلومتر مرز مشترک دارد و از شمال به خراسان رضوی، از شمال غربی به سمنان، از غرب به اصفهان و یزد و از جنوب به استان های کرمان و سیستان و بلوچستان ختم می شود.

خراسان جنوبی مشتمل بر 11 شهرستان شامل بیرجند، قائنات، طبس، فردوس، نهبندان، بشرویه، سربیشه، خسوف، زیر کوه، درمیان و سرایان است.

آب و هوا

آب و هوای خراسان جنوبی خشک و بیابانی است. اما به دلیل اینکه ارتفاعات آن در قسمت شمال و شمال غرب، در امتداد رشته کوههای البرز است و تا کوههای هندوکش در افغانستان ادامه می یابد، آب هوای خشک و ملایم دارد. با این حال قسمت جنوبی این استان به دلیل مجاورت با کویر لوت داری آب و هوای خشک و گرم است و همیشه در معرض طوفان شن قرار دارد. در واقع خراسان جنوبی دومین استان بیابانی ایران است که 22.7 درصد آن بیابانی، 63.7 درصد آن نیمه بیابانی، 7.2 درصد را مراتع و 6.7 درصد آن را جنگل ها تشکیل می دهند. به دلیل این نوع آب و هوا رودخانه های این استان عمدتا فصلی هستند و رودخانه دایمی در این استان دیده نمی شود. میانگین بارندگی سالیانه استان، ۱۳۴ میلی‌متر و میانگین دمای سالانه، ۱۷٫۵ درجه سانتیگراد است.

نام های قدیمی

نام پیشین خراسان جنوبی قهستان به معنای کوهستان و معرب کهستان بوده است. نام قدیم فردوس، تون و نام قدیم قائن، کاین بوده که مارکوپولو در سفرنامه اش این منطقه آن را تونوکاین خوانده است.

مردم استان خراسان جنوبی

به دلیل شرایط آب و هوایی نامساعد این خطه کمتر مورد تجاوز بیگانگان قرار گرفته و مردم آن اصالتا آریایی هستند و به زبان فارسی با لهجه های مختلف طبسی، بیرجندی، قاینی، سرایانی، نهبنـدانی و غیره صحبت می کنند.

تاریخچه خراسان جنوبی

به گواهی تاریخ ساکنان خراسان جنوبی را قومی هخامنشی به نام ساگارت که آریایی بودند تشکیل می دادند. به دلیل آب و هوای نامساعد، فرقه اسماعیلیه به سرکردگی حسن صباح فرصت یافت تا فعالیتهای خود در این خطه را گسترش دهد. در زمان صفویه این منطقه از امنیت نسبتا خوبی برخودار بود و باعث گسترش داد و ستد و رونق اقتصادی شد.

خواهر خوانده ها

شهرستان بیرجند با خجند تاجیکستان از سال 2016 خواهر خوانده اعلام شدند.

غذا ها و دسر های خراسان جنوبی

1. آش شلغم: برای درست کردن این آش برنج، گوشت چرخ کرده، لپه، زردچوبه، روغن، فلفل و نمک را همزمان در قابلمه ای می پزند و در انتها پیاز سرخ شده با زردچوبه را به آن می افزایند. این آش  در زمستان ها از محبوبیت زیادی برخوردار است.

2. بلغور پلو: این یک غذای سریع است و در مدت 20 دقیقه حاضر می شود که علاوه بر سادگی از ارزش غذایی بالایی برخوردار است. برای درست کردن آن نیاز است بلغور هر غله ای را به صورت دلخواه در مقدار کمی آب بپزند. معمولا از گندم پرک یا جوی پرک به عنوان بلغور استفاده می شود و سپس روغن زیتون، پیاز، رب فلفل چیلی ترکی، گوجه فرنگی، نمک، فلفل و عصاره‌ی مرغ را به آن می افزایند.

3. قوروت بادمجان: برای تهیه قوروت بادمجان ابتدا بادمجانها را نگینی خرد کرده و سرخ می کنند و به کناری می گذارند. مقداری پیاز را سرخ کرده و گردوی ساییده شده را به ان اضافه می کنند، کمی نعناع را به مواد اضافه کرده تفت می دهند و آب و کشک را هم اضافه می کنند تا به جوش آید. و در آخر بادمجان های سرخ شده را به آن می افزایند. سرو این غذا مانند دیزی با نان تلیت شده می باشد.

4. کشک سالاری: این غذای رایج در بیرجند است که به دلیل داشتن گوشت کمی پخت آن مانند آبگوشت زمانبر است. طرز تهیه آن به این صورت است که ابتدا گوشت را با کمی نمک و زرد چوبه می پزند. پخته که شد آب آن را گرفته و با ماست، زردچوبه، سیاه دانه، سیر، روغن، نمک، زعفران، گردو، فلفل سیاه و دارچین ترکیب می کنند. که با نان تلیت سرو می شود.

5. اشکنه بلغور شیر: برای تهیه این اشکنه، گندم پرک را در شیر گاو یا گوسفند با کمی نمک می پزند.

6. اشکنه گوجه: ترکیبات این غذا گوجه فرنگی، تخم مرغ، سیب زمینی، پیاز، زردچوبه و آب می باشد. فقط پیاز را سرخ می کنند و بقیه مواد را به آن اضافه می کنند. سپس قدری آب به آن می افزایند تا با حرارت ملایم بپزد. اشکنه گوجه غذایی سریع و محبوب گیاهخواران است.

7. اشکنه قند: برای تهیه این اشکنه ابتدا آرد را الک کرده و سپس روی حرارت قرادادن کره ، آرد را به آن اضافه می کنند تا سرخ شود سپس آب، آبلیمو، گردو، دارچین، زعفران و پودر قند را به آن می افزایند و بعد از 20 دقیقه آن را از روی اجاق بر می دارند.

سوغاتی های خراسان جنوبی 

1. فرش های صادراتی خراسان جنوبی در طرح ها و نقش های متفاوت از مهمترین صنایع دستی این استان می باشند که  در این بین طرح ریزه ماهی از شهرت زیادی برخودار است. 

2. ترکه بافی دومین صنایع دستی استان است. محصولاتی نظیر سبد، سینی و غیره با ترکه درختچه بادام کوهی و بید مشک بافته می شود. اقلام تهیه شده از چوب بیدمشک به رنگ سبز هستند و از مقاومت بالایی برخوردارند.

3. برک بافی یکی دیگر از صنایع دستی پر رونق این خطه است. برک پارچه ای است که زنان خوش سلیقه این دیار آن را با دستگاه مخصوصی از موی بز یا پشم شتر در طرح های مختلف می بافند و به دلیل ضحامت و گرمی آن معمولا برای تهیه البسه زمستانی از آن استفاده می شود.

4. زرشک، زعفران و عناب از دیگر سوغات این استان می باشند.

دیدنی‌های استان

1. بیرجند: آبشار گیوک، سد بند دره، باغ امیرآباد، باغ اکبریه، مدرسه شوکتیه، ارگ بهارستان، غارجوجه.

2. قائنات: موزه آب، غار جوجه، موزه مردم شناسی، مسجد جامع، آرامگاه بوذر جمهر

طبس: چشمه مرتضی علی، باغ گلشن، رودخانه نمک، کال جنی، طاق شاه عباسی، ارگ طبس یا کهن دژ.

3. فردوس: کویر پلوند، آبگرم هلال فردوس، سنگ سوراخ، قنات بلده، شهر تاریخی تون، مجموعه تاریخی کوشک، مدرسه علمیه حبیبیه، مسجدجامع تون.

4. نهبندان: تالاب کجی، تالاب گچی نمکزار، آبشار کنده گاو، کلوت های گلی نهبندان، روستای خوانشرف، روستای چاهداشی، کویر حیدر آباد، کویر یلان قله ریگ قلعه شاهدژ، آسیابهای بادی نهبندان، مسجد چهار فرسخ، مسجد میغان، روستای عربخانه، روستای چاه دراز.

5. بشرویه: پل آب بر (ترناو)، قلعه دختر بشرویه، روستای نیگنان، ریگ یوز، ریگزارها و برخوانهای بشرویه، حوض انبار میان ده.

6. سربیشه: چشمه آب ترش سر بیشه، بازالت های منشوری، منطقه جيك و زيدر، غارچنشت.

7. خسوف: بنای تاریخی آرامگاه ابن حسام خوسفی، قلعه رستم، روستای ییلاقی آرک، روستای گیوشاد.

8. زیر کوه: غار خاگینه، غار پهلوان و دره تنگه تیگاب.

9. سرایان: آبشار دره سبزه رود، کویر سه قلعه، منطقه نمونه گردشگری مصعبی و کریمو، کاروانسرای سرایان، غار بتو، آرامگا تورانشاه، روستای کریمو، موزه مردم شناسی و صنایع دستی، دق رباط سرایان.

مراسم سنتی خراسان جنوبی

1. مراسم شب یلدا (شب چله): در خراسان جنوبی نیز مانند سایر نقاط ایران در این شب اقوام و خویشان در منزل بزرگ خانواده جمع شده و این شب را با خوراکی ها مخصوص منطقه و زمستانی جشن می گیرند با این تفاوت که مراسمی به نام کف زنی نیز در این شب برگزار می شود. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را چند بار می جوشانند، آب آن را تعویض می کنند و در ظرفی سفالین می ریزند. خمره های سفالین پر از چوبک را داخل فضای سردی می گذارند و جوانان فامیل آنقدر آن را هم می زنند تا کف کند. بعد با آب و شکر مربا درست می کنند و روی کف ها می ریزند و میل می کنند.

2. مراسم شاه مولایی: این مراسم مربوط به چند روز قبل از سال نوی باستانی می باشد. قبل از فرا رسیدن فصل بهار خیرین و معتمدین محل با مراجعه به منزل ثروتمندان اقدام به جمع آوری خیرات برای تهیه مایحتاج خانواده های فقیر می کنند.

3. مراسم حنابندان: قبل از نوروز در قدیم الایام زنان و مردان خراسان جنوبی دست و پا و موهای خود را حنا می بستند، ولی امروزه این رسم بیشتر در میان سالمندان رایج است و در بین جوانان منسوخ گردیده است.