در یک رویداد تاریخی برای باستان شناسی و میراث فرهنگی ایران، «مناطق پیشاتاریخی دره خرم آباد» به‌طور رسمی در جلسه ۴۷ کمیته میراث جهانی یونسکو در پاریس در تاریخ ۱۱ جولای ۲۰۲۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این نخستین بار است که یک سایت دوره پارینه سنگی در ایران در این فهرست معتبر قرار می گیرد و نقطه عطف مهمی در به رسمیت شناختن جهانی تاریخ اولیه بشر در رشته کوه های زاگرس محسوب می شود.
پنجره ای به ۶۰ هزار سال تاریخ بشر
دره خرم آباد که در رشته کوه های زاگرس غربی واقع شده، از هزاران سال پیش یک گذرگاه فرهنگی و اکولوژیکی مهم میان بین النهرین، فلات ایران و آسیای مرکزی بوده است. آتا حسن پور، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان، می گوید: «منظر کارستی این دره ناهموار و سخت است، اما این خانه غارها و پناهگاه های صخره ای هستند که اطلاعاتی درباره ۶۰ هزار سال فعالیت انسانی، از دوره پارینه سنگی میانی تا عصر برنز، در اختیار ما قرار می دهند.»
ثبت یونسکو شامل پنج سایت باستان شناسی تایید شده علمی از جمله غارهای یافته، قمری، گنجی، گیلوران و گر ارجنه است که در مجموع یک توالی فرهنگی فوق العاده و پیوسته ارائه می کنند. این سایت ها اطلاعات ارزشمندی درباره توسعه رفتارها و فرآیندهای سازگاری انسان در طول ده ها هزار سال، از شکارچیان و گردآورندگان تا جوامع پیچیده و مستقر، در اختیار محققان قرار می دهند.
همکاری علمی پشت ثبت شدن در فهرست یونسکو
نامزدی این سایت نتیجه سال ها پژوهش میان‌رشته ای و همکاری میان کارشناسان ایرانی و بین المللی است. دکتر سونیا شیدرنگ، باستان شناس دانشگاه شهید بهشتی و متخصص باستان شناسی پارینه سنگی، رهبری تلاش های علمی را بر عهده داشت. او نویسنده علمی مسئول پرونده ای بود که در سال ۲۰۲۴ به ایکوموس ارسال شد. پژوهش های او در منطقه زاگرس، در غار یافته و پناهگاه صخره ای پا سنگر، محور موفقیت این پرونده بودند.
کاوش شیدرنگ در غار یافته به بازتعریف سنت بارادستیان (حدود ۴۰٬۰۰۰ تا ۲۵٬۰۰۰ سال پیش) کمک کرد و اشیای نمادین نادری مانند مهره های صدفی دریایی، دندان های گوزن سوراخ شده و آویزهای هماتیتی را آشکار ساخت. این یافته ها رفتار نمادین اولیه انسان را تایید کرده و به ارزش جهانی برجسته این سایت کمک کردند که موضوعی حیاتی برای ثبت در فهرست یونسکو بود.
«با قرار دادن دره خرم آباد در روایت های جهانی تکامل انسان و فرهنگ نمادین»، شیدرنگ گفت، «نشان دادیم که این منطقه اهمیت علمی حیاتی دارد.»
سایت ها: تابلویی از زندگی انسان های اولیه
هر یک از پنج سایت ثبت شده داستانی را روایت می کنند. غار یافته، نشانه ای از بروز رفتار نمادین اولیه انسان های مدرن در منطقه ارائه می دهد. غار قمری توالی سکونت انسانی از نئاندرتال ها تا جوامع دامپروری عصر مس-سنگ را نشان می دهد و انتقال های جمعیتی کلیدی در جنوب غرب آسیا را بازتاب می کند.
غار گنجی به‌خاطر رکورد طولانی لایه های زمین شناسی اش مشهور است که شامل ابزارهای پارینه سنگی میانی و تدفین هایی از دوره های بعدی می شود. این رکورد، تحول تدریجی گروه های شکارچی-گردآورنده متحرک به جمعیت های مستقرتر را دنبال می کند که روایتی کلیدی در درک تاب آوری و سازگاری انسان است.
دکتر شیدرنگ اشاره کرد که این سایت ها نه تنها پیشرفت های فناوری و اندیشه نمادین را مستند می کنند، بلکه گواهی بر مناطق تماس انسان خردمند و نئاندرتال ها هستند؛ جنبه ای دیگر که در مطالعات تکامل انسان اهمیت اساسی دارد.
قدردانی چند دهه ای
جان دی. اسپث، استاد ممتاز دانشگاه میشیگان و همکار او در کاوش غار گنجی در سال ۱۹۶۹، از ثبت دره خرم آباد در فهرست یونسکو به عنوان قدردانی دیرهنگام از اهمیت این دره استقبال کردند.
او گفت: «دانستن این که کاری که بیش از ۵۰ سال پیش انجام دادیم، به این دستاورد منجر شد، بسیار تاثرانگیز است. غارهای خرم آباد یکی از جذاب ترین رکوردها از نحوه پراکندگی انسان خردمند در اوراسیا و تعامل او با نئاندرتال ها و سایر گونه های انسان باستانی را حفظ می کنند.»
اسپث همچنین به مهمان نوازی مردم محلی لر و طبیعت فوق العاده زیبای دره اشاره کرد و آن را «مکانی که تاثیری ماندگار بر جای می گذارد» توصیف کرد.
نقش رو به رشد ایران در میراث جهانی
فریدون بیگلری، رئیس بخش پارینه سنگی موزه ملی ایران و یکی از نقش آفرینان اصلی در پرونده ثبت یونسکو و رهبر کاوش های اخیر غار قمری، اهمیت علمی این سایت ها را برجسته کرد. او گفت: «هر پنج سایت شواهد محکمی از سکونت نئاندرتال ها ارائه می دهند و بینش ارزشمندی درباره فرهنگ مادی، استراتژی های معیشتی و تعاملات آنها با انسان خردمند اولیه که حدود ۴۵ هزار سال پیش به زاگرس مهاجرت کرده بود، فراهم می کنند.»
نقش جهانی در داستان بشر
با این ثبت جدید، ایران به جمع کشورهای برجسته ای می پیوندد که سایت های پارینه سنگی خود را در فهرست میراث جهانی ثبت کرده اند، مانند دره وزر فرانسه، غار آلتامیرا در اسپانیا، ژوکوودیان چین، سانگیران اندونزی و بیمبتکا در هند.
برای جامعه بین المللی باستان شناسی، به رسمیت شناخته شدن سایت پیشاتاریخی خرم آباد نه تنها یک موفقیت علمی، بلکه یک نقطه عطف فرهنگی است. این منطقه اکنون جایگاه شایسته خود را در تکامل بشر در جهان یافته و با پیوند دادن قاره ها، دوره ها و گونه ها در یک دره، بیش از ۶۰ هزار سال تاریخ انسانی را در خود ثبت کرده است.